wróć

Stulecie dziwów 38

27 marca 2021

54:34

O odcinku

Z datą 21 sierpnia 1955 roku ukazał się w kioskach nowy numer tygodnika „Nowa Kultura”. Na pierwszej stronie widniał długi wiersz Adama Ważyka. Nosił tytuł „Poemat dla dorosłych”.

Przy jego lekturze czytelnicy musieli chyba szczypać się dla sprawdzenia, czy nie śnią. Jeden z najważniejszych propagatorów socrealizmu w Polsce rozprawiał się w nim ze stalinowską propagandą, z mitem Nowej Huty jako szczęśliwego miasta socjalistycznego, z obyczajem samokrytyki…

Czy oznaczało to nadejście (reglamentowanej, ale jednak) wolności?

O tym dziwnym – i niejednoznacznym – wydarzeniu opowiadał Jerzemu Sosnowskiemu w "Stuleciu dziwów" historyk literatury, prof. Andrzej Zieniewicz.

Dla zainteresowanych poniżej publikujemy pełny tekst wiersza.

Adam Ważyk "Poemat dla dorosłych"

Kiedy wskoczyłem przez pomyłkę

do innego autobusu,

ludzie siedzieli jak zwykle,

wracali z pracy.

Autobus pędził ulicą nieznaną,

ulico Świętokrzyska, nie jesteś już Świętokrzyską,

gdzie twoje antykwariaty, księgarnie i uczniacy?

Gdzie jesteście, umarli? Pamięć po was ginie.

Wtedy autobus stanął na rozkopanym placyku.

Stary grzbiet czteropiętrowej kamienicy

czekał na wyrok losu.

Wysiadłem na placyku w robotniczej dzielnicy,

gdzie szare mury srebrzą się od wspomnień.

Ludzie śpieszyli się do domu.

Nie śmiałem ich zapytać, gdzie jestem.

Czy nie tutaj chodziłem w dzieciństwie do apteki?

Wróciłem do domu, jak człowiek,

który poszedł po lekarstwo i wrócił po dwudziestu latach.

Żona spytała, gdzie byłeś.

Dzieci spytały, gdzie byłeś.

Milczałem spocony jak mysz.

Place się wiją jak kobry,

domy się pysznią jak pawie,

dajcie mi stary kamyczek,

niech się odnajdę w Warszawie.

Stoję jak słupnik bezmyślny

na placu pod kandelabrem,

chwalę, podziwiam, przeklinam

na kobrę, na abrakadabrę.

Zapuszczam się jak bohater

pod patetyczne kolumny,

co mi tam kukły Galluxa

wymalowane do trumny!

Tu młodzi chodzą na lody!

Ach, wszyscy tu bardzo młodzi,

pamięcią sięgają ruin,

dziewczyna wkrótce urodzi.

Co wrosło w kamień, zostanie:

patos pod rękę z tandetą,

tu będziesz uczył się liter,

przyszły warszawski poeto.

Kochaj to zwykłą koleją,

inne kochałem kamienie,

szare i wzniosłe prawdziwie,

w których dzwoniło wspomnienie.

Place się wiją jak kobry,

domy się pysznią jak pawie,

dajcie mi stary kamyczek,

niech się odnajdę w Warszawie.

„Dziś nasze niebo nie jest puste”

Z przemówienia politycznego

Był świt, słyszałem świst odrzutowców,

kosztowny bardzo, a jednak musimy...

Kiedy nie chcemy mówić wprost o ziemi,

wtedy mówimy: niebo nie jest puste.

Ludzie tu chodzą byle jak, w drelichach,

szybko się u nas kobiety starzeją...

Kiedy nie chcemy mówić wprost o ziemi,

wtedy mówimy: niebo nie jest puste.

Za oceanem w obłokach się kłębi

apokalipsa, tu przechodzień klęka...

Kiedy nie chcemy mówić wprost o ziemi,

klęczący mówi: niebo nie jest puste.

Tu legion chłopców wypuszcza gołębie,

dziewczyna wiąże błękitną chustę...

Kiedy nie chcemy mówić wprost o ziemi,

wtedy mówimy: niebo nie jest puste.

Ze wsi, z miasteczek wagonami jadą

zbudować hutę, wyczarować miasto,

wykopać z ziemi nowe Eldorado,

armią pionierską, zbieraną hałastrą

tłoczą się w szopach, barakach, hotelach,

człapią i gwiżdżą w błotnistych ulicach:

wielka migracja, skudlona ambicja,

na szyi sznurek – krzyżyk z Częstochowy,

trzy piętra wyzwisk, jasieczek puchowy,

maciora wódki i ambit na dziewki,

dusza nieufna, spod miedzy wyrwana,

wpół rozbudzona i wpół obłąkana,

milcząca w słowach, śpiewająca śpiewki,

wypchnięta nagle z mroków średniowiecza

masa wędrowna, Polska nieczłowiecza

wyjąca z nudy w grudniowe wieczory...

W koszach od śmieci na zwieszonym sznurze

chłopcy latają kotami po murze,

żeńskie hotele, te świeckie klasztory,

trzeszczą od tarła, a potem grafinie

miotu pozbędą się – Wisła tu płynie.

Wielka migracja przemysł budująca,

nie znana Polsce, ale znana dziejom,

karmiona pustką wielkich słów, żyjąca

dziko, z dnia na dzień i wbrew kaznodziejom –

w węglowym czadzie, w powolnej męczarni,

z niej się wytapia robotnicza klasa.

Dużo odpadków. A na razie kasza.

I tak się zdarza: brunatną kolumną

dym się wydziera z podpalonej sztolni,

chodnik odcięty, o podziemnej męce

nikt nie opowie, czarny chodnik trumną,

sabotażysta ma krew, kości, ręce,

sto rodzin płacze, płacze dwieście rodzin,

piszą w gazetach lub wcale nie piszą

i tylko dymy tam stargane wiszą.

Na stacji kolejowej

panna Jadzia w bufecie

taka ładna, kiedy poziewa,

taka ładna, kiedy nalewa...

UWAGA! WRÓG PODSUWA CI WÓDKĘ!

Tu na pewno będziesz otruty,

panna Jadzia ściągnie ci buty,

taka ładna, kiedy poziewa,

taka ładna, kiedy nalewa...

UWAGA! WRÓG PODSUWA CI WÓDKĘ!

Nie jedź, chłopcze, do Nowej Huty,

bo po drodze będziesz otruty,

niech ustrzeże cię plakat wężowy

i w żołądku dorsz narodowy:

UWAGA! WRÓG PODSUWA CI WÓDKĘ!

Nie uwierzę, mój drogi, że lew jest jagnięciem,

Nie uwierzę, mój drogi, że jagnię jest lwem!

Nie uwierzę, mój drogi, w magiczne zaklęcie,

nie uwierzę w rozumy trzymane pod szkłem,

ale wierzę, że stół ma tylko cztery nogi,

ale wierzę, że piąta noga to chimera,

a kiedy się chimery zlatują, mój drogi,

wtedy człowiek powoli na serce umiera.

To prawda,

kiedy miedziaki nudziarstwa

zagłuszają wielki cel wychowawczy,

kiedy sępy abstrakcji wyjadają nam mózgi,

kiedy zamyka się uczniów w podręcznikach bez okien,

kiedy redukuje się język do trzydziestu zaklęć,

kiedy gaśnie lampa wyobraźni,

kiedy dobrzy ludzie z księżyca

odmawiają nam prawa do gustu,

to prawda,

wtedy nam grozi tępota.

Wyłowiono z Wisły topielca.

Znaleziono kartkę w kieszeni.

„Mój rękaw jest słuszny, mój guzik niesłuszny,

mój kołnierz niesłuszny, ale patka słuszna.”

Pochowano go pod wierzbą.

10.

Na świeżo tynkowanej ulicy nowych bloków

pyłek wapienny krąży, po niebie pędzi obłok.

Walce toczone po jezdni dogniatają nawierzchni,

przeflancowane kasztany zielenią się, szumią o zmierzchu.

Pod kasztanami dzieci większe i mniejsze biegną,

z półrozebranych rusztowań ciągną do kuchni drewno.

Na schodach huczy od imion żeńskich,

zdrobniałych, śpiewnych,

piętnastoletnie kurewki schodzą po deskach do piwnic,

uśmiech mają jak z wapna,

mają wapienny zapach,

w sąsiedztwie radio po ciemku

zagrywa do tańca w zaświatach,

nadchodzi noc, chuligani bawią się w chuliganów.

Jak trudno usnąć w dzieciństwie pośród szumiących kasztanów

Odpłyńcie w mrok, dysonanse!

Chciałem się cieszyć nowością,

chciałem wam mówić o młodej ulicy,

ale nie o tej!

Czy zabrakło mi daru widzenia,

czy daru wygodnej ślepoty?

Została mi krótka notatka,

wiersze nowej zgryzoty.

11.

Spekulanci zaciągnęli do cichego piekła

w ustronnej willi za miastem

– uciekła.

Zabłąkała się w nocy pijana,

na betonie przeleżała do rana.

Wyrzucono ją ze szkoły artystycznej

za brak moralności socjalistycznej.

Truła się raz – odratowano.

Truła się drugi raz – pochowano.

Wszystko tu stare. Stare są hycle

od moralności socjalistycznej.

12.

Marzyciel Fourier uroczo zapowiadał,

że w morzach będzie pływać lemoniada.

A czyż nie płynie?

Piją wodę morską, wołają – lemoniada!

Wracają do domu cichaczem

rzygać!

13.

Przybiegli, wołali:

komunista nie umiera.

Nie zdarzyło się jeszcze, aby człowiek nie umarł.

Tylko pamięć zostaje. Im więcej wart człowiek,

tym większy po nim ból.

Przybiegli, wołali:

w socjalizmie skaleczony palec nie boli.

Skaleczyli sobie palec.

Poczuli.

Zwątpili.

14.

Pomstowali na rutyniarzy. Pouczali rutyniarzy.

Oświecali rutyniarzy. Zawstydzali rutyniarzy.

Przywoływali na pomoc literaturę, pięcioletnią smarkulę,

którą trzeba wychowywać, która powinna wychowywać.

– Czy rutyniarz jest wrogiem? Rutyniarz nie jest wrogiem,

rutyniarza trzeba pouczać, rutyniarza trzeba oświecać,

rutyniarza trzeba zawstydzać, rutyniarza trzeba przekonać.

Trzeba wychowywać.

Zmienili ludzi w mamki.

Słyszałem mądry referat:

„Bez odpowiednio rozłożonych bodźców ekonomicznych nie osiągniemy postępu technicznego.”

Oto słowa marksisty. Oto znajomość praw rzeczywistych,

koniec utopii.

Nie będzie powieści o rutyniarzach,

ale będą powieści o kłopotach wynalazcy,

o niepokojach, które wszystkich wzruszają.

Oto goły wiersz, zanim obrośnie w troski,

kolory, zapachy tej ziemi.

15.

Są ludzie spracowani,

są ludzie z Nowej Huty, którzy nigdy nie byli w teatrze,

są polskie jabłka niedostępne dla dzieci,

są dzieci wzgardzone przez występnych lekarzy,

są chłopcy zmuszani do kłamstwa,

są dziewczyny zmuszane do kłamstwa,

są stare żony wyrzucane z mieszkań przez mężów,

są przemęczeni, konający na zawał serca,

są ludzie oczerniani, opluci,

są odzierani na ulicach przez zwykłych opryszków,

dla których się szuka definicji prawnej,

są ludzie czekający na papierek,

są czekający na sprawiedliwość,

są ludzie, którzy długo czekają.

Upominamy się na ziemi o ludzi spracowanych,

o klucze do drzwi pasujące,

o izby z oknami, o ściany bez grzybów,

o nienawiść do papierków, o drogi święty czas ludzki,

o bezpieczny powrót do domu,

o proste odróżnianie słowa od czynu.

Upominamy się na ziemi, o którą nie graliśmy w kości,

o którą milion padł w bitwach,

o jasne prawdy, o zboże wolności,

o rozum płomienny, o rozum płomienny,

upominamy się codziennie,

upominamy się Partią.

Stulecie dziwów 256

20 grudnia 2025

57:03

Jerzy Sosnowski

Stulecie dziwów 255

13 grudnia 2025